مدل مغز سه گانه چیست و تا چه اندازه علمی و معتبر است؟

مدل مغز سه گانه در سال 1960 میلادی توسط پزشک و عصب شناس آمریکایی پل مک‌لین معرفی شد. این مدل چنان مقبولیت گسترده ای پیدا کرده است که به اصطلاح رایج در روانشناسی تبدیل شده است. اما در طول سال‌ها از زمانی که مک‌لین مفهوم مدل مغز سه گانه را معرفی کرد، مطالعات متعددی منتشر شد که جنبه‌های خاصی از آن را مورد بررسی قرار داد.

در این مقاله از روانکده قصد داریم  شما را با مفهوم مدل مغز سه گانه آشنا کنیم و به بررسی درست یا نادرست بودن این ایده بپردازیم.

مفهوم مدل مغز سه گانه

مدل مغز سه‌گانه یا دیدگاه تکاملی تطبیقی پل مک‌لین اساساً بیان می‌کند سازماندهی سلسله مراتبی مغز پستانداران موجود، از جمله انسان نشان دهنده رشد تدریجی ساختارهای مغز از طریق تکامل است. ساختار مغز سه گانه از سه بخش تشکیل شده است:

·        مغز خزنده یا اولیه (گانگلیون قاعده ای):

این لایه که قدیمی‌ترین لایه مغز است مسئول کنترل غرایز اولیه مانند تنفس، ضربان قلب، تعادل، برانگیختگی، هموستاز و تولید مثل در انسان است و در هسته قرار دارد.

·        مغز پالئوممالیان یا عاطفی (سیستم لیمبیک):

این لایه از مغز بر روی مغز خزنده قرار دارد و مسئول یادگیری و احساسات یا سیستم عاطفی است. کلمه لیمبیک به معنای حاشیه یا لبه است و به محل داخل نیمکره های مغزی (فضاهای پر از مایع) اشاره دارد.

تأثیرات این بخش مغز را در تجربه آگاهانه خود در احساسات مثبت یا منفی و قابل توجه بودن تصاویر و افکار خاص می بینیم؛ این قسمت از مغزمان را با سایر پستانداران شریک هستیم و پاسخ های عاطفی اولیه پستانداران در سگ ها و گربه های خانگی به راحتی قابل تشخیص است.

·        مغز نوپستانداران یا منطقی (نئوکورتکس):

نئوکورتکس جدیدترین افزوده به مغز است که شامل پوشش چروکیده نیمکره های مغزی و همچنین برخی از هسته های زیر قشری است که در پستانداران غیر انسانی و انسان رشد کرده است. این مغز هوشمند در انسان مرکز توانایی های پیچیده شناختی، زبانی، حرکتی، حسی و اجتماعی و مسئول تفکر آگاهانه یا منطقی و خودآگاهی است و در بالای دو مغز دیگر قرار دارد.

نئوکورتکس به ما انعطاف پذیری و خلاقیت قابل توجهی در سازگاری با یک محیط متغیر می دهد؛ همچنین بسیاری از حافظه ما از جمله: حافظه بیوگرافی، تمام خاطرات خودکار ضروری برای صحبت کردن، نوشتن، راه رفتن، نواختن پیانو و فعالیت های بیشمار دیگر را در خود جای می‌دهد.

بر اساس مفهوم مغز سه گانه؛ مغز خزندگان، پستانداران باستانی و انسان مدرن در تلاش برای همزیستی و همکاری هستند. در واقع ارتباط بین این سه مغز همان چیزی است که به ما این امکان را می دهد که به عنوان انسان های متفکر، احساسی و زنده عمل کنیم و تأثیر هر یک از لایه های مغز را در رفتار انسان به ویژه در رابطه شناختی و عاطفه می توان دید.

براساس گفته مک لین مغز سه گانه ما لزوماً خوب کار نمی کند؛ زیرا هر یک از این سه مغز اطلاعات را به شیوه ای متمایز پردازش می کنند و دستور کار منحصر به فردی دارند. این بدان معنی است که سطوح مغز سه گانه اغلب برای تسلط یافتن به طور همزمان با هم رقابت می کنند و بدون آگاهی با یکدیگر در تضاد هستند (ایده ای که با تصور زیگموند فروید از رابطه بین مغز خودآگاه و ناخودآگاه مشابهت دارد).

چرا مدل مغز سه گانه موفق بوده است؟

این مدل سه مغز را نشان می‌دهد که به‌طور متوالی در جریان تکامل پدید آمده‌اند و اکنون در مغز انسان مدرن یکی در داخل دیگری قرار گرفته‌اند: یک «مغز خزنده» مسئول عملکردهای بقا، یک «مغز لیمبیک» مسئول احساسات و نئوکورتکس مسئول تفکر انتزاعی و عقلانی است.

1. یکی از دلایلی که مدل مغز سه‌گانه تصورات مردم را به تسخیر خود درآورده است این است که بسیار ساده است و کاملاً با تصور بسیار قدیمی از سه عنصر اساسی طبیعت انسانی: اراده، احساسات و عقلانیت تطبیق دارد.
2. دلیل دیگر موفقیت این مدل این است که به نظر می رسد پایه های آناتومیکی برای مفاهیم روانکاوانه فروید فراهم می کند. به گفته مک‌لین، سه بخش مغز با یکدیگر ارتباط ضعیفی برقرار می‌کنند و این ایده که مغز در سه لایه سلسله مراتبی، از قدیمی ترین تا جدیدترین، سازماندهی شده است، به خوبی با نظریه داروینی مطابقت دارد.

در واقع تنها نکته قابل ستایش درمورد مدل مغز سه گانه این است که به عنوان یک نسخه بسیار ساده شده از مغز به افرادی که هیچ دانش و درکی از علم اعصاب و شبکه پیچیده و به هم پیوسته مغز ندارند؛ اجازه می‌دهد به این رشته نزدیک شوند و به ادامه کشف اسرار آن علاقمند شوند.

مطلب مرتبط: فواید ماری جوانا بر مغز

بیشتر بخوانید: چرا درمان HIV (ایدز) دشوار است؟

دلایل نادرست بودن مدل مغز سه گانه چیست؟

مدل مک‌لین ادعا می‌کند که فعالیت در سه ناحیه مغز زمانی که ما درگیر هر یک از فعالیت‌های ذهنی ذکر هستیم؛ تا حد زیادی متمایز است. به عنوان مثال:

زمانی که ما در خطر هستیم و باید به سرعت واکنش نشان دهیم؛ ساختار خزنده برانگیخته می‌شود و با شروع انتشار مواد شیمیایی در سراسر بدن، ما را برای عمل آماده می‌کند،

هنگامی که ما در حال تماشای یک خبر تکان دهنده هستیم یا پیام ناراحت کننده ای دریافت می کنیم؛ سیستم لیمبیک تحریک می شود و دوباره مواد شیمیایی آزاد می شود که تجربه ما را از احساسات ایجاد می کند و

زمانی که ما در حال تصمیم گیری، حل مشکلات یا استدلال هستیم؛ نئوکورتکس بدون دخالت سایر ساختارهای مغز درگیر می شود.

در حالی که مدل مغز سه گانه مشتاقانه توسط برخی از دانشمندان علوم اعصاب، به ویژه آنهایی که علاقه مند به روانپزشکی هستند، پذیرفته شده است؛ اما پیشرفت های مدرن در تصویربرداری مغز نشان داده است که مناطق مختلف مغز در طول تجربیات اولیه، احساسی و عقلانی فعال هستند. این یافته ها منجر شده است کسانی که در علوم عصب زیست شناسی تکاملی تطبیقی فعالیت دارند؛ تصور مک لین از مغز سه گانه را از نظر تکاملی نادرست و فاقد ارزش اکتشافی بدانند و آن را رد کنند. برخی یافته‌های جدید به شرح زیر می‌باشد:

• احساسات انسان‌ها منحصراً توسط سیستم لیمبیک پردازش نمی شوند؛ بلکه نئوکورتکس هم عملکردهای تعدیل عاطفی را در یک سیستم بازخورد با آمیگدال انجام می دهد.
• همچنین ساقه مغز (لایه خزنده مغز) صرفاً به فعالیت های بقا نمی پردازد؛ بلکه عملکردهای مربوط به ادراک، شناخت و عاطفه را نیز انجام می‌دهد.
• پستانداران و خزندگان امروزی در واقع یک جد مشترک “خزنده” دارند؛ اما ما تقریباً هیچ چیز در مورد ساختار مغز خزندگان اولیه نمی دانیم. از این جد مشترک، مغز خزندگان و پستانداران با توجه به محدودیت‌های متفاوتی که در معرض آن‌ها قرار می‌گرفتند؛ مسیرهای متفاوتی برای تمایز در پیش گرفتند و تکامل یافتند، بنابراین مغز پستانداران و خزندگان امروزی هیچ کدام نسبت به دیگری جدید نیست.
• یکی از مشکلات نهایی مدل مغز سه گانه این است که با مغز به گونه‌ای رفتار می‌کند که گویی در امتداد خطوط سلسله مراتبی دقیق سازماندهی شده است. فقط به این دلیل که قشر مغز جایی قرار دارد که فکر آگاهانه در آن رخ می دهد؛ نمی‌توان آن را در بالای یک هرم در نظر گرفت که تمام سطوح پایینی مغز را کنترل می کند؛ اتفاقا برخی از ساختارهای عمیق‌تر در مغز کنترل قابل توجه و مستمری بر فعالیت‌های قشر مغز اعمال می‌کنند.

مطالب دیگر

عشق پس از خیانت چگونه است؟

طرحواره چیست؟

افسردگی روان پریشی یا سایکوسیس چیست؟

کلام آخر

با مطالعه این مطلب با مفهوم ایده مغز سه گانه آشنا شدید و متوجه شدید که براساس یافته‌های علمی جدید مدل سه گانه مغز صرفا یک ایده ساده است که علمی و معتبر نمی‌باشد؛ اما می‌تواند برای ورود و آشنایی با حوزه علوم اعصاب برای افراد در نظر گرفته شود.